เจ้าแม่ "เจ้าแม่" หวนกลับมาสู่บรรณพิภพด้วยการทยอยตีพิมพ์ลงในนิตยสารกุลสตรีเมื่อกว่าสองทศวรรษที่แล้ว เพื่อขับเน้นบทบาทของเจ้าแม่ที่เชื่อมประสานมาแต่เรื่องราวของเจ้าพ่อ-เจ้าเมืองในฐานะผู้พลิกฟื้นความยิ่งใหญ่ ผู้เขียน อาจินต์ ปัญจพรรค์ "กำนันผิน ศรีทุ่งทอง" เป็นกำนันอำเภอบางปลาริมแม่น้ำนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม มีลูก 2 คน คือ "แม่ผาด" กับ "กำนันพรหม" ซึ่งแม่ผาดอายุมากกว่า 5 ปี แม่ของเขาตายตั้งแต่แม่ผาดอายุ 20 ปี พอแม่ผาดอายุได้ 30 ปี ก็เกิดหลงรักกับปลัดหนุ่มอายุอ่อนกว่าแก 10 ปี จนมีลูกชายหนึ่งคนชื่อ "บรรเจิด" ต่อมาแกแต่งงานกับตำรวจชื่อ "หมื่นด่ำ" เพื่อให้คนแถวนั้นเข้าใจว่าเป็นพ่อของเด็ก กำนันผินเสียหลังจากสิ้นรัชกาลที่ 6 กำนันผินเคยพูดไว้ว่า "ถ้าแม่ผาดเป็นผู้ชายต้องได้เป็นกำนันแน่" แม่ผาดหลังจากมีลูกก็หนีไปอยู่กรุงเทพฯ จนข้าศึกบุกจึงได้อพยพกลับมาอยู่ทุ่งทองดังเดิม หลังจากตลาดทุ่งทองถูกไฟไหม้จึงถอยออกมาตั้งหลักที่นิลเพชรพร้อมกับกำนันพรหมและลูกเมีย ซึ่งก็คือ "แม่โปรย" ส่วนลูกชื่อ "ประพิม" หลังจากตลาดไฟไหม้ก็หมดสิ้นราศี จึงมาปลูกห้องแถวโปเก 7-8 ห้องให้เช่า เอานาไปขายและเอาสมบัติเก่าเล่นการพนันไปวัน ๆ แม่ผาดคิดจะสร้างโรงเรียนการเรือนตามคำแนะนำของ "เจ๊กจุ่น" พ่อค้าชาวจีนที่เช่าห้องแถวของกำนันพรหมเปิดร้านขายโชห่วย เจ๊กจุ่นบอกแม่ผาดว่า ลูกผู้หญิงควรจะเก่งการบ้านการเรือน และอยากให้เรียนทำอาหาร เขาแนะนำให้เปิดร้านอาหารริมน้ำ หมื่นด่ำหาโอกาสบอกแม่ผาดในเรื่องการเป็นคนเจ้าบงการลูกหลานและบริวาร จนไม่รู้ว่าเขาต้องการทำอย่างที่ตนปรารถนาหรือไม่ เนื่องจากไม่มีใครกล้าขัดคำสั่งของแม่ผาด แม่ผาดเข้าใจความหมายที่หมื่นด่ำพูดจึงพยายามปรับเปลี่ยนตามคำแนะนำ จนได้รู้ความต้องการของลูกหลานบริวาร หลังจากนั้น แม่ผาดก็ปล่อยให้ประพิมตัดสินใจเอง เพื่อให้ประพิมได้เลือกทางเดินของตนเอง เพราะความเป็นตัวเองจะสร้างคนให้เป็นเจ้าแม่ได้...